Hậu quả tiêu cực của lệnh trừng phạt đối với kali Belarus vì an ninh lương thực toàn cầu
Cộng hòa Belarus đã nhiều lần nêu vấn đề rằng, các biện pháp trừng phạt đối với phân bón kali của Belarus, bao gồm lệnh cấm vận chuyển bất hợp pháp phân kali của Belarus của Litva, gây ra mối đe dọa đối với nạn đói thế giới và an ninh lương thực toàn cầu. Các tài liệu của Belarus về vấn đề này đã được công bố thành tài liệu chính thức của Đại hội đồng LHQ (А/76/513, А/76/677, А/77/809, A/77/978).
Tuy nhiên, Litva vẫn tiếp tục khẳng định rằng, sự đóng góp của Belarus được cho là không đáng kể đối với an ninh lương thực toàn cầu, mặc dù Belarus chiếm 20% thị phần thương mại kali toàn cầu cho đến năm 2022.
Tình trạng thiếu phân kali do các biện pháp hạn chế đối với phân kali của Belarus đã dẫn đến tình trạng thiếu phân kali trên thị trường thế giới và tăng giá, đồng thời dẫn đến việc giảm sử dụng, giảm năng suất cây trồng và tăng giá lương thực. Một tình huống đặc biệt nguy hiểm có thể chuyển biến thành nạn đói quy mô lớn hiện đang hình thành ở các nước nghèo nhất thế giới.
Những kết luận này được xác nhận bởi các tổ chức và cơ quan quốc tế có thẩm quyền.
1. Trong thông tin phân tích của Lực lượng đặc nhiệm Liên hợp quốc về ứng phó với các cuộc khủng hoảng toàn cầu về lương thực, năng lượng và tài chính do Tổng thư ký Liên hợp quốc A. Guterres thành lập, được công bố vào ngày 13 tháng 4 năm 2022 và ngày 8 tháng 6 năm 2022 đã lưu ý rằng, Belarus và Liên bang Nga cùng nhau xuất khẩu khoảng 1/5 lượng phân bón trên thế giới. Việc mất nguồn cung phân bón từ Liên bang Nga và Belarus khiến giá phân bón tăng nhanh hơn giá lương thực. Nhiều nông dân, đặc biệt là các hộ sản xuất nhỏ, buộc phải cắt giảm sản lượng vì phân bón mà họ cần trở nên đắt hơn ngũ cốc mà họ bán. Vì vấn đề phân bón quan trọng này, sản lượng lương thực toàn cầu vào năm 2023 có thể sẽ không đáp ứng được nhu cầu ngày càng tăng. Đồng thời cần lưu ý rằng, cứ mỗi hai người trên thế giới đều phụ thuộc vào các sản phẩm nông nghiệp sử dụng phân bón.
2. Khuyến nghị chung của Tổ chức Lương thực và Nông nghiệp Liên hợp quốc (FAO) và Tổ chức Thương mại Thế giới đối với các nước G20 về “Chính sách và thị trường phân bón toàn cầu” ngày 14 tháng 11 năm 2022:
— giá phân bón trên thế giới tăng cao đáng kể;
— giảm nguồn cung phân kali cho thị trường thế giới dẫn đến tăng giá. Xuất khẩu phân kali từ Belarus giảm mạnh từ 3,62 triệu tấn trong quý I/2021 xuống còn 1,95 triệu tấn trong quý I/2022. Số liệu thống kê nhập khẩu trong những tháng gần đây cho thấy sự suy giảm nguồn cung từ Belarus ngày càng tăng;
— Châu Phi là một ví dụ. Lục địa này chỉ chiếm 3-4% lượng phân bón sử dụng trên thế giới, trong đó khoảng 50% lượng phân bón cung cấp cho các loại cây trồng quan trọng của Châu Phi. Do đó, việc giảm sử dụng phân bón sẽ gây ra những hậu quả nghiêm trọng, bao gồm làm suy yếu an ninh lương thực của một số cộng đồng nông nghiệp;
— mọi nỗ lực cần được thực hiện để duy trì thương mại quốc tế về phân bón để đáp ứng nhu cầu trong nước và toàn cầu;
3. Bài báo của Viện Nghiên cứu Chính sách Lương thực Quốc tế (IFPRI) ngày 9 tháng 11 năm 2022:
- do lệnh trừng phạt, xuất khẩu phân kali của Belarus giảm từ 9,1 triệu tấn (ngày 1 tháng 12 năm 2021) xuống còn 3,9 triệu tấn (ngày 1 tháng 12 năm 2022);
- các nhà nhập khẩu phân kali có thể từ chối mua hàng từ Nga và Belarus do các chi phí bổ sung và rủi ro liên quan đến việc kinh doanh với các nước bị trừng phạt.
4. Bài báo của Ngân hàng Thế giới, ngày 5 tháng 1 năm 2023:
- Giá phân kali thế giới là 562 USD/tấn vào ngày 1 tháng 12 năm 2022 so với 221 USD/tấn vào ngày 1 tháng 1 năm 2022.
— xuất khẩu phân kali từ Belarus giảm hơn 50% do hạn chế sử dụng lãnh thổ EU để quá cảnh. Đặc biệt, Litva đã ngừng sử dụng mạng lưới đường sắt của mình để vận chuyển phân kali của Belarus đến cảng Klaipeda, nơi thường xử lý 90% hàng xuất khẩu của Belarus.
5. Khuyến nghị của Ủy ban Liên Hợp Quốc về các Quyền Kinh tế, Xã hội và Văn hóa đối với báo cáo thứ ba của Litva ngày 3 tháng 3 năm 2023:
- Ủy ban vẫn lo ngại về các biện pháp gần đây của Nhà nước thành viên đã cản trở việc vận chuyển phân kali từ Belarus đến các nước thứ ba ở Châu Phi và Châu Mỹ Latinh, dẫn đến tình trạng thiếu phân bón và ảnh hưởng tiêu cực đến an ninh lương thực ở các nước này;
— Ủy ban khuyến nghị Nhà nước thành viên xem xét lại các biện pháp gần đây ảnh hưởng đến giá phân bón và an ninh lương thực ở các nước thứ ba.
Đây vẫn chưa phải là danh sách đầy đủ của các công bố tương tự.
Vào năm 2021, Belarus và Nga cung cấp gần như ngang nhau hơn 40% nguồn cung kali, 35,9% được cung cấp bởi Canada và 5,8% bởi Hoa Kỳ.
Tỷ trọng của Belarus trong thương mại thế giới về phân kali vào năm 2022 giảm xuống còn khoảng 9%. Thị phần của Nga lên tới 16,4%. Do khối lượng giảm từ Belarus và Nga, giá phân kali đồng thời tăng lên.
Do đó, các biện pháp trừng phạt đối với ngành công nghiệp phân kali ở Belarus đã trở thành một trong những nguyên nhân chính khiến giá phân bón tăng đáng kể vào năm 2022, hậu quả là giá thành của thực phẩm đã chế biến tăng đột ngột.
Như vậy, giá kali clorua ở Brazil vào năm 2022 đã đạt mức cao lịch sử là 1.200 USD/tấn. Khách hang quốc tế thu mua các sản phẩm nông nghiệp của Brazil đã cảm nhận được tác động của cú sốc này trong một thời gian dài, khi giá của một số loại thực phẩm chế biến sẵn tăng tới 5 lần.
Trung bình năm 2023, theo dự báo hồi tháng 4 của Ngân hàng Thế giới, giá phân kali thế giới sẽ quay trở lại mức 475 USD/tấn, năm 2024 — 425 USD. Tuy nhiên, giá phân kali trong cả hai năm 2023 và 2024 sẽ cao hơn so với năm 2021 (thời kỳ áp dụng các biện pháp hạn chế đối với kali của Belarus).
Chúng tôi xin nhắc lại rằng, theo Ngân hàng Thế giới, giá phân kali trên thế giới tính đến ngày 01 tháng 1 năm 2022 là 221 USD/tấn. Mặc dù giá có giảm nhưng khả năng chi trả của nông dân vẫn còn thấp.
Các quốc gia dễ bị tổn thương chịu thiệt hại nhiều nhất từ lệnh trừng phạt.
Thị phần của Belarus trên thị trường kali châu Phi đã giảm vào năm 2022 từ 41,7% xuống 2,8%. Nếu năm 2021, Belarus cung cấp khoảng 632 nghìn tấn kali cho châu Phi ở 30 quốc gia của lục địa này, thì đến năm 2022, khoảng 30 nghìn tấn đã được chuyển đến 6 quốc gia. Các quốc gia như Zambia, Zimbabwe, Cameroon, Kenya, Reunion, Tanzania được cung cấp độc quyền phân bón Belarus. Một số quốc gia, bao gồm Gabon, Côte d'Ivoire, Madagascar, Malawi, Senegal, Sierra Leone, đáp ứng 50% nhu cầu phân bón của họ với kali Belarus.
Theo tính toán của chúng tôi dựa trên dữ liệu của FAO, việc Belarus biến mất gần như hoàn toàn khỏi danh sách các nhà cung cấp kali vào năm 2022 đã khiến sản lượng ngũ cốc ở Châu Phi giảm 16,1%.
Vào năm 2023, nguồn cung cấp cho Châu Phi bị tê liệt hoàn toàn do các hành động của Litva.
Sự không chắc chắn phổ biến giữa những người tham gia thị trường phân kali và các ngành liên quan về việc cung cấp phân bón kali từ Belarus tạo ra rủi ro dẫn đến hậu quả tai hại đối với chuỗi cung ứng nông nghiệp và an ninh lương thực trên toàn thế giới.
Sự thiếu hụt kali trên thị trường quốc tế không thể được lấp đầy trong thời gian ngắn: khó tăng nhanh khối lượng sản xuất hiện tại của các nhà sản xuất, sự gia nhập của “người chơi mới” đòi hỏi chi phí tài chính và thời gian đáng kể. Việc xây dựng một mỏ mới phải mất ít nhất 5-7 năm kể từ khi có quyết định cho đến khi nhận được tấn sản phẩm đầu tiên.
Do đó, nếu cuộc khủng hoảng lương thực trong giai đoạn hiện tại có liên quan đến việc thiếu phân bón, thì trong những năm tiếp theo, nó có thể liên quan đến việc thiếu lương thực. Điều này đã được Tổng thư ký Liên hợp quốc A. Guterres nhiều lần tuyên bố.
Ngoài ra còn tính đến việc dân số thế giới dự kiến sẽ tăng lên. Theo các chuyên gia của Liên Hợp Quốc, trong 30 năm tới, dân số thế giới dự kiến sẽ tăng thêm gần 2 tỷ người — từ 8 tỷ người hiện nay lên 9,7 tỷ người vào năm 2050 và vào giữa những năm 2080, dân số có thể đạt mức cao nhất là gần 10,4 tỷ người.
Với sự gia tăng dân số thế giới, sẽ có sự gia tăng hơn nữa trong tiêu thụ kali do suy giảm số lượng và chất lượng của đất canh tác cũng như tăng thu nhập khả dụng ở các nước đang phát triển. Đồng thời, điều này sẽ gây ra sự thiếu hụt nguồn cung phân kali trên thế giới.
Belarus luôn đóng góp đáng kể vào việc đảm bảo an ninh lương thực toàn cầu, nhưng các biện pháp cưỡng chế đơn phương bất hợp pháp đối với Belarus đã đẩy người dân ở các quốc gia dễ bị tổn thương đến bờ vực nạn đói và dẫn đến mất an ninh lương thực ở các quốc gia khởi xướng các biện pháp đó.
Belarus một lần nữa kêu gọi sử dụng tiềm lực của Liên hợp quốc đối với Litva để nước này từ bỏ các thao túng chính trị, lạm dụng vị trí địa lý để vận chuyển hang hóa và quay trở lại với việc thực hiện các nghĩa vụ quốc tế của mình.
Chúng tôi kêu gọi từ bỏ việc sử dụng các biện pháp cưỡng chế đơn phương không chỉ trái với các nghĩa vụ quốc tế, kể cả trong khuôn khổ thực hiện Chương trình nghị sự 2030 vì sự phát triển bền vững mà còn đi ngược lại các quy định của Hiến chương Liên hợp quốc và các nghị quyết liên quan của Đại hội đồng Liên hợp quốc.
Số liệu thống kê do các cơ quan của hệ thống Liên hợp quốc cung cấp cho thấy tình trạng nạn đói toàn cầu tiếp tục xấu đi trầm trọng.
Ngày nay, hơn bao giờ hết, cần tập trung nỗ lực chung để nhanh chóng loại bỏ tất cả các yếu tố ảnh hưởng đến nạn đói lan rộng.
Belarus luôn đóng góp đáng kể trong việc đảm bảo an ninh lương thực toàn cầu. Nước này đã xuất khẩu nông sản và thực phẩm tới hơn 100 quốc gia. Tuy nhiên, chính sách trừng phạt bất hợp pháp của các nước phương Tây đối với Belarus dẫn đến những hậu quả vô cùng tiêu cực đối với an ninh lương thực toàn cầu. Belarus đã nhiều lần bày tỏ quan điểm ở nhiều cấp độ và nền tảng khác nhau về thực tế là các biện pháp cưỡng chế đơn phương như vậy của các nước phương Tây làm gia tăng rủi ro lương thực.
Khả năng chi trả cho phân bón
Báo cáo ngày 3 tháng 7 năm 2023 của Tổ chức Lương thực và Nông nghiệp Liên Hợp Quốc (FAO) đã kêu gọi “hãy nỗ lực hết sức để giữ cho thị trường quốc tế cũng như hoạt động thương mại lương thực và phân bón được mở. Chuỗi cung ứng… và tất cả các hệ thống hậu cần và tiếp thị phải được duy trì”. Tài liệu kết luận rằng mặc dù giá giảm nhưng “khả năng chi trả cho phân bón vẫn là mối quan tâm lớn, đặc biệt là ở các nước thu nhập thấp như châu Phi cận Sahara, điều này cũng ảnh hưởng đến các chi phí vận chuyển và hậu cần”.
Kết luận tương tự được nêu trong một bài báo của Viện Nghiên cứu Chính sách Lương thực Quốc tế (IFPRI) ngày 9 tháng 3 năm 2023. Bài báo phản ánh rằng, trong khi giá quốc tế giảm trong suốt năm 2022 và 2023, phân bón “vẫn ở mức không thể chấp nhận được ở nhiều nước châu Phi do lạm phát giá trong nước liên tục cao. Ngay cả khi không bị áp lực về giá, giá phân bón ở Châu Phi vẫn có xu hướng cao hơn so với phần còn lại của thế giới do cơ sở hạ tầng giao thông vẫn còn lớn đáng kể và những vướng mắc về quy định”.
Kết luận này đã được nêu ra trong cuộc thảo luận của Hội nghị thượng đỉnh về hệ thống lương thực +2 của Liên Hợp Quốc (The UN Food Systems Summit +2 Stocktaking Moment),được tổ chức tại địa điểm của FAO vào ngày 24-26 tháng 7 năm 2023. Các nước châu Phi phát biểu tại sự kiện đặc biệt “Phân bón: đáp ứng nhu cầu ngắn hạn và hướng tới các giải pháp bền vững” đã xác nhận giá phân bón cao trong khu vực, điều mà họ tin rằng đã hạn chế đáng kể khả năng tiếp cận của nông dân với phân bón. Các nước Châu Phi cũng đã thông báo rằng, có hàng triệu người đói trong vùng. Đồng thời, đại diện của các nước EU không phản đối sự tồn tại của các biện pháp cưỡng chế đơn phương liên quan đến lương thực và phân bón cũng như tác động của chúng đối với nạn đói trên thế giới, nhưng kêu gọi sử dụng các cách khác để tăng sản lượng lương thực toàn cầu (công nghệ đổi mới, ăn uống lành mạnh, vân vân.).
Giá phân bón kali và theo đó, lượng phân bón này có sẵn cho nông dân trên thị trường Châu Âu vào năm 2022 vẫn ở mức cực cao trong một thời gian dài — cả hai đều vượt quá đáng kể các giá trị lịch sử của khu vực này và trong một thời gian dài tụt hậu so với xu hướng giảm giá đã bắt đầu tại các thị trường thế giới khác vào khoảng tháng 7 năm 2022.
Theo cơ quan Argus, giá kali clorua dạng hạt ở châu Âu đạt 950 euro/tấn vào tháng 4 năm 2022 và duy trì trên 800 euro/tấn trong gần như toàn bộ thời gian còn lại của năm 2022. Đến tháng 6 năm 2023, giá đã giảm xuống còn 440 euro/tấn, nhưng vẫn cao hơn tháng 6 năm 2021 — 215 euro/tấn. Đồng thời, giá kali clorua dạng hạt ở Brazil (đỉnh điểm vào tháng 4 năm 2022 — 1023 đô la Mỹ một tấn) bắt đầu giảm mạnh vào tháng 7 năm 2022 (975 đô la Mỹ một tấn) và đến cuối năm 2022 giảm xuống còn 530 đô la Mỹ.
Như vậy, giá phân kali năm 2023 cao hơn năm 2021 (giai đoạn trước khi áp dụng các biện pháp hạn chế liên quan đến kali của Belarus). Mặc dù giá giảm nhưng nguồn cung cho nông dân, đặc biệt là ở các nước châu Phi, vẫn ở mức thấp.
Thị phần của Belarus trên thị trường kali châu Phi
Năm 2021, 1,8 triệu tấn phân kali đã được xuất khẩu sang các nước châu Phi, trong đó có 683 nghìn tấn từ Belarus, chiếm tới 38% tổng lượng xuất khẩu. Đồng thời, tại thị trường kali ở một số nước châu Phi, OJSC Công ty Kali Belarus là nhà cung cấp duy nhất sản phẩm này (Zambia, Sierra Leone, Gabon, Chad, Madagascar) và ở một số nước khác (Cameroon, Zimbabwe, Tanzania) thị phần của OJSC Công ty Kali Belarus đã vượt quá 90%.
Một phân tích dữ liệu thống kê hải quan từ các nước châu Phi ghi nhận khối lượng nhập khẩu kali clorua giảm đáng kể sau năm 2021. Chẳng hạn, trong 5 tháng 2022 và 2023, Maroc đã nhập khẩu lần lượt 55,4 và 52,3 nghìn tấn kali clorua. Cùng kỳ năm 2021, nhập khẩu 206,6 nghìn tấn kali clorua. Khối lượng nhập khẩu sản phẩm này giảm đáng kể như vậy xảy ra với khả năng cao là do OJSC Công ty Kali Belarus rút lui khỏi danh sách các nhà cung cấp.
Trong số 1,8 triệu tấn phân kali cung cấp cho các nước châu Phi vào năm 2021, chỉ có 218 nghìn tấn được cung cấp chung từ các nước EU (Đức, Tây Ban Nha, Anh) và Israel, chiếm không quá 12%. Khối lượng còn lại được cung cấp từ Belarus (38%), Jordan (20%), Nga (20%), Chile (6%) và Canada (5%).
Tầm quan trọng của kali trong nông nghiệp
Việc cung cấp phân bón và khả năng chi trả của chúng ảnh hưởng đến năng suất cây trồng.
Báo cáo của Ngân hàng Thế giới cho biết “cây trồng phụ thuộc trực tiếp vào phân bón”.
Kali có tác động trực tiếp đến năng suất (năng suất) cây trồng. (liên kết 2,3,4,5) Nếu không có đủ kali thì cây sẽ kém phát triển và giảm năng suất. Tuy nhiên, như đã lưu ý trong một bài báo của IFPRI ngày 9 tháng 3 năm 2023, hậu quả của việc giảm lượng kali hấp thụ đối với năng suất cây trồng và chất lượng đất có thể phải mất vài năm mới trở nên rõ ràng.
Kali là chất dinh dưỡng giúp tăng sức đề kháng của cây trước các áp lực khác nhau, bao gồm cả các điều kiện khí hậu: hạn hán, nhiệt độ cao, sương giá, ngập úng, sâu bệnh, nhiễm mặn trong đất (liên kết 2).
Như đã nêu trong tài liệu của EU, kali là một trong ba chất dinh dưỡng đa lượng cần thiết cho sự phát triển của cây trồng và hiện không có chất thay thế hiệu quả về mặt chi phí.
Chỉ với việc bón cân bằng phân đạm, lân và kali, với liều lượng dựa trên cơ sở khoa học, mới có thể đạt được năng suất cây trồng tối đa. Việc loại bỏ ít nhất một trong ba yếu tố chính này khỏi hệ thống phân bón sẽ dẫn đến giảm năng suất và do đó sẽ có tác động tiêu cực đến sản xuất và an ninh lương thực.
Tình trạng thiếu phân kali hiện nay trên thị trường thế giới đang làm giảm năng suất cây trồng, có thể khiến giá lương thực tăng cao.
Các tài liệu trừng phạt của EU chỉ ra rằng EU cam kết ngăn chặn các lệnh trừng phạt của mình ảnh hưởng đến an ninh lương thực. Để đạt được mục tiêu này, hạn ngạch đã được đặt ra cho việc cung cấp kali của Nga sang EU và những lời giải thích chính thức đã được đưa ra rằng không có gì cản trở việc cung cấp kali của họ cho các nước thứ ba, kể cả quá cảnh qua EU.
Tuy nhiên, các biện pháp trừng phạt của EU đối với kali Belarus được đưa ra vào năm 2021 không có bất kỳ ngoại lệ nào, điều này ảnh hưởng trực tiếp đến thương mại phân kali toàn cầu.
Đại diện cấp cao của EU về chính sách đối ngoại và an ninh Joseph Borrell thừa nhận rằng “các biện pháp trừng phạt trước chiến tranh đối với Belarus liên quan đến việc xuất khẩu phân kali có thể ảnh hưởng đến việc phân phối sản phẩm này trên toàn thế giới” và họ đã nghe “những lo ngại từ một số nhà lãnh đạo châu Phi về hậu quả của lệnh trừng phạt [EU].”
Cơ hội tăng trưởng cho thị trường phân kali toàn cầu
Theo thống kê của Hiệp hội Phân bón Quốc tế (IFA), sản lượng phân kali toàn cầu năm 2022 lên tới 60,7 triệu tấn và giảm 12,4 triệu tấn hay 17% so với năm 2021. Trong dự báo vào tháng 6 năm 2023, IFA ước tính tiềm năng tăng trưởng sản xuất phân kali toàn cầu trong giai đoạn 2023-2027 là 16,9% so với mức của năm 2022. Đồng thời, năng lực sản xuất kali dự kiến sẽ tăng 11,2%.
Theo thông tin của Cơ quan Khảo sát Địa chất Hoa Kỳ (U.S. Geological Survey (USGS) Mineral Commodity Summaries), phần lớn mức tăng trưởng sẽ đến từ các mỏ và dự án mới ở Belarus, Canada và Nga.
Các mỏ mới sẽ được phát triển ở Australia và Eritrea. Mỏ polyhalite (nguyên liệu thô để sản xuất phân bón) ở Anh cũng sẽ góp phần mở rộng công suất. Các mỏ mới ở Brazil, Canada, Ethiopia, Maroc, Tây Ban Nha và Hoa Kỳ dự kiến sẽ đi vào hoạt động vào năm 2025.
Những thực tế này dẫn đến kết luận rằng vào năm 2023 hoặc 2024 không thể thay thế khối lượng kali Belarus hiện không được tiếp cận thị trường do các biện pháp hạn chế.
Belarus kêu gọi từ bỏ việc sử dụng các biện pháp cưỡng chế đơn phương liên quan đến kali Belarus, gây ảnh hưởng tiêu cực đến an ninh lương thực toàn cầu, đồng thời đi ngược lại các nghĩa vụ quốc tế, kể cả trong khuôn khổ thực hiện Chương trình nghị sự 2030 về Phát triển bền vững và đi ngược lại các quy định của Hiến chương Liên hợp quốc và các nghị quyết có liên quan của Đại hội đồng Liên Hợp Quốc.
